Αποσπάσματα από το βιβλίο του Νίκου Ζουρνατζίδη

Σέρα ή ο Σέρα χορόν ή Αρδασινόν (o), ή Κόστερες, ή Λάζικον, ή Οφίτικον, ή Τιναχτόν, ή Τιτιρεμέ, ή Τογιαλίδικο, ή Τρομαχτόν, ή Φυσερέτ'κον, ή Πυρρίχιος.

Η ονομασία Σέρα, Σέρα το, Τραπ. Από το Σέρα ον, ποταμού. Είδος χορού χορευομένου το πρώτον εν τη περιφερεία Πλατάνων Τραπεζούντος, η οποία διαρρέεται υπό του ποταμού Σέρα.

 

Άνθιμου Α. Παπαδόπουλου: Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντιακής διαλέκτου, (Αρχείον Πόντου, παρ. 3, σελ.273).

 

«Από τις υπωρίες των ορέων Πιλάβνταγι, Μπουγιούκομπα και Σολτόϊ ρέει ο ποταμός Σέρα, ο οποίος αφού διανύσει μια διαδρομή 25 χλμ. χύνει τα νερά του στη γραφική ομώνυμη λίμνη.Οι Έλληνες που κατοικούσαν στα χωριά της περιοχής του ποταμού και της λίμνης Σέρα φημίζονταν για τον τρομαχτό χορό που χόρευαν. Ήταν δε τέτοιο το πάθος και η δεξιοτεχνία τους, που σε μια περιοχή γύρω από τα Πλάτανα ο τρομαχτός χορός πήρε την ονομασία Σέρα.

Μετά την εγκατάσταση των Ελλήνων του Πόντου στην Ελλάδα, ο τρομαχτός χορός, σταδιακά έφθασε να αποκαλείται σε παμποντιακό επίπεδο Σέρα».

(Σάββας Καλεντερίδης: Ανατολικός Πόντος, ταξιδιωτικοί οδηγοί 17 σελ. 247).

 

Κατά τον καθηγητή Ευγ. Δρεπανίδη το όνομα Σέρα προήλθε από τη φράση: "όρχησις είς ιερά" και από τo, είς ιερά,  Σιέρα = Σέρρα.

 

"….εν κύκλω χορευόμενος πολεμικός Σέρα – χορός, εις ον συνήθως λαμβάνουσι μέρος χορευταί φέροντες ολόκληρον την πανοπλίαν αυτών και ενδεδυμένοι την επιχώριον στολήν, τα ζίπκας. Το όνομα του χορού τούτου προέρχεται εκ του παρά τα Πλάτανα ποταμού Σέρα. Παρά τούτον υπάρχουσι δύο χωρία, ων οι κάτοικοι εφημίζοντο ως οι κάλλιστοι χορευταί του όντως δυσκολότατου αλλά και θεαματικότατου τούτου χορού.

Αι κατά πάσας τας διευθύνσεις κινήσεις του σώματος, η στενή προς αλλήλους των χορευτών σύσφιγξις, η βίαια προς το δάπεδον στροφή, των ποδιών οι κτύποι και των όπλων οι γδούποι, αι συσπάσεις των μυών του σώματος, ο ενθουσιασμός ο καταλαμβάνων τους χορευτάς, των θεωμένων αι επευφημίαι, η πανταχού εν είδει σπινθήρος μεταδιδομένη συγκίνησις, πάντα ταύτα προσδίδουσι τοιαύτην πρωτοτυπίαν και τοσαύτην αίγλην εις το χορευτικόν σύμπλεγμα, ώστε δικαίως θα ηδύνατο τις να κατατάξη τον Σέρρα-Χορόν μεταξύ των διασημοτέρων χορών ολοκλήρου του κόσμου".

(Κ. Παπαμιχαλόπουλος: Περιήγησις εις τον Πόντον, Αθήνα 1903, σελ. 224)

 

"Στην Τραπεζούντα ο ονομαστός νομάρχης της Καδρή Πασάς τόσο είχε ενθουσιαστεί από το χορό, ώστε μισθοδοτούσε νέους άριστους χορευτές, που χόρευαν τον Σέρα στη διάρκεια των δεξιώσεων που έκανε, μπροστά στους προσερχόμενους επισήμους".

(Έλσα Γαλανίδου-Μπαλφούσια, περιοδικό Ποντιακή Λύρα Χαϊδαρίου".

 

Ένα πρόβλημα σχετικά με τα ονόματα των χορών είναι το όνομα «Σέρα». Αυτός ο χορός ταυτίζεται από τους Ποντίους με τον αρχαίον ελληνικόν «Πυρρίχιον» χορόν. Την προέλευσιν της ονομασίας αυτής και οι αρχαίοι Έλληνες είχαν δυσκολία να προσδιορίσουν. Ομοίως και δια άλλους δημοτικούς ελληνικούς χορούς ισχυρίζονται ότι μόνοι αυτοί, ο καθένας ξεχωριστά, είναι ο πραγματικός αρχαίος Πυρρίχιος χορός, όπως οι Κρητικοί χοροί Πεντοζάλη, και Πηδηχτός, και ο Μυκονιάτικος Μπαλαριστός χορός οι οποίοι όμως όλοι ανεξαιρέτως έχουν διάφορον δομήν. Είναι πάρα πολύ προβληματική η απόδειξης της συνδέσεως των νέων ελληνικών χορών με τους αρχαίους, διότι δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία ώστε να γνωρίζομε την δομήν των αρχαίων χορών.

(Αρχείον Πόντου, τ.38, σελ.649. TheodorePetrides).

 

Ο χορός Σέρα

Ο ωραιότερος και διασημότερος χορός του Πόντου και από τους ωραιότερους του κόσμου.

Λέγεται ότι έχει πάρει το όνομά του από τον ποταμό Σέρα.

Έχει διάφορες ονομασίες ανάλογα με την περιοχή που χορεύονταν και σε πολλές περιπτώσεις έπαιρνε το όνομα της περιοχής. Σήμερα το συναντάμε μόνο με τα ονόματα Σέρα και από κάποιους να αποκαλείται και Πυρρίχιος.

Ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω αυτή την εμμονή κάποιων συμπατριωτών μας να τα συνταυτίζουν όλα με την αρχαιότητα.

Τα περισσότερα αρχαία κείμενα ταιριάζουν στην περιγραφή με το χορό των μαχαιριών…..

Ο αρχαίος πυρρίχιος ήταν χορός που χορευόταν είτε σε ομαδικό σχηματισμό, είτε ατομικά….

Οι χορευτές σύμφωνα με τα αρχαία κείμενα, με χορευτικές κινήσεις προσποιούνταν ότι βρίσκονταν στη μάχη. Άλλοτε αμύνονταν και άλλοτε επιτίθονταν…..

Ο Πλάτων τονίζει τη σημασία ενός τέτοιου χορού που γυμνάζει το ανδρικό και το γυναικείο σώμα…..

Από τις μέχρι τώρα γνωστές μορφές του χορού δεν ξέρουμε ποια θα μπορούσε να ταιριάζει με τη συγκεκριμένη περιγραφή ώστε να τον συνταυτίσουμε με τον αρχαίο πυρρίχιο.

Η κ. Δόρα Στράτου όταν τον προλόγιζε στο θέατρο της, πριν την παράσταση, έλεγε πως είναι ο κοντινότερος προς τον αρχαίο ελληνικό χορό τον Πυρρίχιο.

Θα μπορούσαμε να τον αποκαλούμε πυρρίχιο χορό σέρα δίνοντας το στίγμα του χορού σαν πολεμικού χαρακτήρα έννοια που είχε και η ονομασία πυρρίχιος στην αρχαία Ελλάδα.

Ορισμένοι από τους παλαιότερους όπως ο κ. Κουτσογιαννόπουλος, στο Αρχείον του Πόντου της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών τ. 28, σελ. 109, κάνει ολόκληρη ανάλυση μιας συγκεκριμένης μορφής του χορού Σέρα, χωρίς όμως να μας λέει ποιας περιοχής είναι ο χορός που μας περιγράφει, κάτι που θα μας επέτρεπε εάν το γνωρίζαμε να τον συγκρίνουμε με αυτές που υπάρχουν σήμερα και επειδή ο άνθρωπος αυτός ήταν της πρώτης γενιάς τουλάχιστον θα είχαμε ορισμένα στοιχεία για τη μορφή του χορού σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Σήμερα υπάρχουν εφτά καταγραφές του χορού στα τέσσερα dvdsτου Χορευτικού Ομίλου Ποντίων Σέρρα, στη σειρά Συμβολή στην έρευνα του Ποντικού Χορού, «Χοροί του Πόντου» και μάλιστα οι τρεις από το αρχείο της Δόρας Στράτου από το 1954 όπου χορεύουν άνθρωποι της πρώτης γενιάς. Οι έξι από αυτές τις μορφές δε χορεύονται σήμερα.

Ο χορός έχει διάφορες μορφές ανάλογα με την περιοχή που χορευότανε. Σαν βάση έχει το τρομαχτόν Τίκ (7/8 γοργό). Στην Τραπεζούντα τα πόδια σχεδόν δεν ξεκολλούσαν από το έδαφος και όλο το σώμα είχε ένα έντονο τρέμουλο, ενώ σε άλλες περιοχές τα πόδια σηκωνότανε με κάμψη των γονάτων ψηλά από το έδαφος. Στις περισσότερες περιοχές είχε μόνο μια φιγούρα η οποία μετά το σπάσιμο των χεριών (τσάκωμαν) και μετά το λύσιμο των ώμων (χάλαμαν) επαναλαμβάνονταν τρεις φορές και επανερχότανε οι χορευτές στο τρομαχτόν Τίκ. Όλη αυτή η διαδικασία επαναλαμβανότανε συνήθως τρεις φορές κατόπιν παραγγέλματος και μετά τελείωνε ο χορός χωρίς να χρειάζεται το παράγγελμα πυρ, που συναντάμε στα συγκροτήματα σήμερα γιατί δεν σταματούσανε οι χορευτές ομοιόμορφα (βλέπε παραγγέλματα στο τέλος του χορού). Συνήθως σταματούσε η μουσική και τελείωνε ο χορός ή κουραζότανε οι χορευτές και αποχωρούσαν οπότε τελείωνε και ο χορός…..

…..Η μορφή του χορού στον Πόντο όταν χόρευαν πολλά άτομα ήταν κλειστός κύκλος, ενώ όταν χόρευαν λίγοι μπορούσαν να χορεύουν κυκλικά ή και επιτόπου μουσική παιζότανε με όλα τα μουσικά όργανα με προτίμηση στους ανοιχτούς χώρους στον Ζουρνά ή το Αγγείο με όργανο συνοδείας και των δύο το Νταούλι λόγω της μεγάλης ηχητικής τους έντασης. Όταν χόρευαν λίγα άτομα και ιδικά σε κλειστούς χώρους, τότε κυρίαρχο ρόλο έπαιζε η λύρα χωρίς όργανο συνοδείας και ο λυράρης ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του, μπορούσε να κινείται γύρω-γύρω από τους χορευτές και με διάφορα επιφωνήματα και προτροπές να τους εμψυχώνει ώστε να αποδίδουν καλύτερα και να βγαίνει ο απαραίτητος διονυσιασμός που δίνει όλη την ομορφιά στο χορό.

 

Παραγγέλματα του χορού Σέρα

Ο χορός Σέρρα είναι από τους λίγους χορούς του Πόντου που είχε παραγγέλματα και επιφωνήματα. Τα συνηθέστερα ήταν :

 

* Ιέψ' τεν :αποκτείστε ομοιομορφία (όταν υπήρχε διαφορά στα βήματα των χορευτών)

*Ουφάκ'

* Τολάζ' :από το Λάζικον

* Επάρτεατο κά :

* Τη κύρ':μπορεί να σημαίνει τη κυρού = του πατέρα

* Το Τούρκικο Πουσλούκ Όλμασουν:

*Αλάσια:

* 'Σ σο γόνατον(για την τελευταία φυγούρα,το γονάτισμα)

* Χαζήρογλου(από τα Τούρκικά, χαζήρ=έτοιμοκαι το ογλού=υιός)

και τα επιφωνήματα που σε πλήρη διονυσιασμό ακουγότανε από τους χορευτές.

* Α-που-τα-ντα-νοντό(στην αρχή συλλαβιστά, μακρόσυρτα και μετά με κοφτό και επιτακτικό τρόπο τις δύο τελευταίες συλλαβές) όπως και το:

* Ού-τια τια

* Α-μπου-νε-τό!!!! (συλλαβιστά, με θαυμαστικό τρόπο) όπως και το:

* Ο-πω-πω-πω-πώ!!!!κλπ.

 

Καθώς και τα τούρκικα: Ωμουζά, ατσίλιν, αλ’ ασσιαγιά, μπιρ ταά, γιαλάν όλμασιν, χαπέρ βερ.

(Γρηγοριάδης 1973, Καρς Πόντου)

 

Κατά τη διάρκεια του χορού πολλά άτομα συνεπαρμένα από την έξαρση του, έβγαζαν διάφορα επιφωνήματα συνήθως κατά την εκτέλεση της "φιγούρας".

Όταν χόρευαν λίγα άτομα, το παράγγελμα δινότανε συνήθως από τον κοινώς αποδεκτά καλύτερο χορευτή, ενώ όταν χόρευαν πάρα πολλά άτομα δινότανε συνήθως από τον ή τους οργανοπαίκτες.

 

Δεν συνοδευότανε από τραγούδι.

Ο ρυθμός του είναι επτάσημος 7/8 = 2-2-3 γοργός

 

ή Αρδασινόν (o)

 

Η περιοχή Άρδασα (βλ. σελ. στοιχεία περιοχής)

 

Ο χορός Αρδασινόν (o)

Είναι παραλλαγή του Σέρα χορόν.

(Χρήστος Σαμουηλίδης: οι χοροί του Πόντου σελ. 26)

Φαίνεται πως στην περιοχή γύρω από την Άρδασα στην Αργυρούπολη, με αυτό το όνομα ήταν γνωστός ο χορός Σέρα. Μπορεί να του δώσανε το όνομα αυτό, γιατί ίσως στην περιοχή ο χορός είχε μια ιδιαίτερη μορφή που δεν τη συναντούσαμε στις άλλες περιοχές.

 

ή Κόστερες

(Κος – τερε, είναι αρμενική λέξη που σημαίνει τράγος. Τερέ είναι τουρκική (Dere), που σημαίνει ρέμα, ποτάμι, κοιλάδα, ώστε κοιλάδα του τράγου). Πιθανόν να είναι το τοπωνύμιο ή όνομα χωριού από οπού προήλθε ο χορός. Γράφεται και Κώστερε(παρετυμολογημένο, προφανώς). Θεωρείται παραλλαγή του Σέρα χορόν.

( Χρήστος Σαμουηλίδης: οι χοροί του Πόντου σελ. 29)

 

ή Λάζικον

 

Η περιοχή Λαζιστάν (βλ. σελ. στοιχεία περιοχής)

 

Ο χορός Λάζικον

Το όνομα του χορού στην περιοχή του Όφεως, όχι γιατί ήταν χορός των Λαζών αλλά γιατί οι Οφλήδες είναι κάτοικοι της Λαζικής χώρας.

«Ο Θεόδωρος ο Κανονίδης ήτανε δάσκαλος στο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας στο τμήμα ωδικής, μάθαινε ακριτικά τραγούδια και έπαιζε μαντολίνο,. Από εκεί έφυγε στη Ρωσία στο Σοχούμι όπου έγινε ξανά δάσκαλος στην Ακαδημία του Σοχούμ. Το 1926 ίδρυσε το θέατρο με το ψευδώνυμο «Απόλλων». Μας έγραψε πολλά έργα και μεταξύ άλλων και τη Τρίχας το γεφύρ. Ο μακαρίτης ο Ευφραιμίδης μας έκανε μια διάλεξη και είπε γι’ αυτό το έργο. Τι γνώσεις και τι μυαλό πρέπει να είχε αυτός ο άνθρωπος για να γράψει ένα τέτοιο έργο. Στο έργο αυτό, στη δεύτερη πράξη, εκεί που ετοιμάζονται να πάνε να παντρευτούνε, ενώ τραγουδάνε, μας φωνάζει: Ε’ ατώρα ας πατούμε κα’ το Τρομαχτόν το Λάζικον. Ο Κανονίδης γεννήθηκε στην Τραπεζούντα, δάσκαλος εκεί, γιατί μας λέει Τρομαχτόν, Λάζικοντη

Σέρά;» (βλ. σελ…..ζωντανές μαρτυρίες Δημ. Μαυρόπουλος 1913).

 

«Το Λάζικον, όπερ συνταυτιζόμενον προς τον συνήθη εις τα παράλια του Πόντου Σέρα χορόν λέγεται και Τιναχτόνή Tρομαχτόνως συνοδευόμενον υπό τιναγμού του σώματος των χορευτών ή και τρομώδους κινήσεως αυτού. Χορεύεται ο χορός ούτος μόνον υπ’ ανδρών ευσταλών και ζωηρών, εν ω ολόκληρον το σώμα αυτών συγκλονίζεται και ρυθμικαί και ζωηραί εκτελούνται κινήσεις των ποδών και των χειρών αυτών μετά ταχύτητος μεγάλης, και ονομάσθη Λάζικον μεν ως κυρίως εις τους Λαζούς ανήκων, Σέρα δε χορός εκ του παρά τα Πλάτανα ομώνυμου ποταμού Σέρρα. Και κατά τον χορόν τούτον αι χείρες οτέ μεν υψούνται, οτέ δε καταβιβάζονται και αναγόγως το σώμα τηρείται ευθυτενές και όρθιον ή κάμπτεται μετά τοιούτου ελιγμού, ώστε εκ πρώτης όψεως ο θεατής νομίζει ότι οι χορεύται ετοιμάζονται να καθίσωσι κατά γης».(Οικονομίδης 1923. Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού χορού, Άλκης Ράπτης, εκδ. Θέατρο Ελληνικών Χορών ¨Δόρα Στράτου¨ 1995 σελ. 341).

 

Μεταξύ των χορών ήταν το Λάζικον (η Σέρρα).

(Άκογλου 1939, Κοτύωρα Πόντου. ο.π.)

 

Συναντώνται (στο πανηγύρι της Παναγίας) και το δίνουν σε ¨κοδεσπενιακούς¨ και σοβαρούς χορούς, έπειτα, προοδευτικά σε ζωηρούς και λεβέντικους, καθώς το ηρωικόν Λάζικονμε τσαλίμια, τελίμια και φιγούρες δύσκολες καθώς «ωμουζά, ατσίλιν, αλ’ ασσιαγιά, μπιρ ταά, γιαλάν όλμασιν, χαπέρ βερ,» και δόστου κι άλλη μια! Το Λάζικον είναι μια θαυμάσια παραλλαγή του αρχαίου Πυρρίχιου, καθαρά αντρικός λεβέντικος χορός που χορεύεται και με μαχαίρια και παλεύοντας κι είναι μέτρο νεότητος και λεβεντιάς. (Γρηγοριάδης 1973, 67. Καρς Πόντου). Ο.π.

 

Ο χορός Λάζικοςείναι μόνο για άντρες αλλά χορεύεται σήμερα και από γυναίκες.

(Metallinos& Schumacker1975). Ο.π.

 

Στην πομπή με τον γαμπρό προς το σπίτι της νύφηςχορεύουν το διπλό Τικ, το Λάζικοή Τρομαχτό.

(Γκρίτση Μιλλιέξ 1976, 89, Τρίπολη Πόντου). Ο.π. σελ. 342.

 

Το αποκορύφωμα του γλεντιού ήταν όταν χόρευαν τους ζωηρούς χορούς: Το Τρομαχτόν, την Κούτσαρην και το Λάζικον. (Παπαδόπουλος 1986, 170. Καρακούρτ Πόντου). Ο.π.

 

Στην Τραπεζούντα σχετικοί με τη Σέρα χοροί είναι το Τρομαχτόν(τουρκικά TitremeHoronu) και το Λαζικόν(lazHoronu). Στην περιοχή Αργυρούπολης (Χαλδία) χορευόταν ο Λάζικος, σε 7/16 (2.2.3). Φαίνεται ότι οι καλύτεροι χορευτές προερχόταν από την Κρώμνη.

(Petrides1988-89, 228). Ο.π.

 

ή Οφίτικον

 

Η περιοχή (βλ. σελ. περιοχή του Όφι)

 

Οφίτικον.Το όνομα στην περιοχή του Όφι.

 (Χρήστος Σαμουηλίδης: οι χοροί του Πόντου σελ. 36)

 

 

η Τιναχτόν

Μάλλον από το τίναγμα του σώματος μετά την ολοκλήρωση της ¨φιγούρας¨ (τσάκωμαν και χάλαμαν), για το στιγμιαίο σταμάτημα και την επιστροφή στο Τρομαχτόν Τικ, για να ακολουθήσει η επόμενη φιγούρα. (Οικονομίδης 1923)

 

ή Τιτιρεμέ, ή Τιτρεμέ(βλ. σελ…χοροί Νικόπολης)

Το όνομα του χορού στην περιοχή της Νικόπολης (Γαράσαρη).

(Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού, τ.10, σελ. 207).

 

ή Τογιαλίδικον

 

Η περιοχήΤόνιας (Θοανίας)

Η περιοχή Τόνιας (Θοανίας) ήταν εξισλαμισμένη και περιελάμβανε 2.000 σπίτια σε 11 χωριά, που τα περισσότερα είχαν ελληνικές ονομασίες, όπως Κατοχώρι, Μεσοπλάγιν, Μεσοπέδιν (κλπ). Οι Τονιαλήδες μιλούσαν (και μιλούν ακόμα) την ελληνική γλώσσα, όπως και οι Οφίτες. Και αυτοί εξισλαμίστηκαν στα κατοπινά (μετά την άλωση της Τραπεζούντας) χρόνια, κάτω από παρόμοιες με τους Οφίτες περιστάσεις.

(Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού σελ. 336 του Χρ. Σαμουηλίδη).

Η Τόνια σε τοπικό επίπεδο είναι κυρίως γνωστή ως κέντρο των ελληνόφωνων της περιοχής δυτικά της Τραπεζούντας, ενώ σε παντουρκικό επίπεδο αποκαλείται η Άγρια Δύση. Η φήμη της στηρίζεται στις μακροχρόνιες αιματηρές βεντέτες που αποδεκατίσει τις περισσότερες οικογένειες. Οι περήφανοι αυτοί άνθρωποι μιλούν την ποντιακή διάλεκτο σε μια από τις πιο αυθεντικές εκδοχές της, με μεγάλο μέρος του λεξιλογίου να προέρχεται κατευθείαν από την Αρχαία Ελληνική.

Και στην Τόνια, όπως σε όλη την περιφέρεια μέχρι τα Σούρμενα, τον Όφη και τη Ριζούντα, οι γυναίκες φορούν το ραβδωτό «κεσάν», η ποντιακή φωτά (ποδιά), που συνεχίζει να αποτελεί κύρια ενδυματολογική συνήθεια, «πλέκοντας» τέσσερα βασικά χρώματα: το μαύρο, το λευκό, το κόκκινο και ελάχιστα κίτρινο. Το αυθεντικό όμως γυναικείο παραδοσιακό ένδυμα του τόπου είναι φτιαγμένο από μαύρο μετάξι και συνοδεύεται από χρυσοκέντητη φέρμελη(ένα είδος γιλέκου) και ζώνη. Σήμερα το φοράνε σε ειδικές περιπτώσεις μόνο μερικές ηλικιωμένες γυναίκες. Η περιοχή είναι επίσης γνωστή για το πανηγύρι της Κατίρκα. Είναι το πιο γνωστό πανηγύρι της περιοχής, στο οποίο συρρέει πλήθος κόσμου και διοργανώνεται στο παρχάρι Καντίρκαγια, 15 χιλ. πάνω από την Τόνια, κάθε Τρίτη Παρασκευή του Ιουλίου.

Τα χωριά που εξακολουθούν να μιλούν ελληνικά μέχρι τις μέρες μας είναι τα:

1) Σκανταράντον (Ισκεντερλί), 2),Πέτρα (οικισμός του Σκανταράντων), 3)Τούραλι (Γιάκτσιουκουρ),

4) Σαϊράτς , 5) Μαγγανόπον (Μέλιξια), 6) Κόζλουτζα.

(Σάββας Καλεντερίδης: Ταξιδιωτική οδηγοί 17-Ανατολικός Πόντος σελ.242).

 

Ο χορός Τογιαλίδικον

Το όνομα του χορού στην περιοχή της Τόνγιας. (Tonya).

Δυστυχώς δεν έχουμε περισσότερες λεπτομέρειες για την μορφή του χορού στην συγκεκριμένη περιοχή, εκτός από το όνομα. 

 

ή Τρομαχτόν

Λόγω του έντονου τρέμουλου (τρόμαγμαν) του σώματος.

 

…Άλλα ονόματα με τα οποία αναφέρεται ο ίδιος χορός είναι ο Τουρκικός Σικ σαρά, Ακτζεπάτ, Τρομαχτόν, ο Αρμένικος Λαζ μπαρ και Λάζικον…

(Αρχείον Πόντου, τ.38, σελ.649. Theodore Petrides).

 

ή Φυσερέτ΄κον(Τραπεζούντας)

Ο χορός όπως δηλώνει το όνομά του έχει καταγωγή, γενέτειρα, το χωριό Φυσερά Πλατάνων Τραπεζούντας. Είναι όπως και ο χορός Ατσαπάτ μια μορφή Σέρας σε γοργό ρυθμό σε αντίθεση με το Ατσαπάτ που είναι αργό. Οι χορευτές εκτελούν μία το πολύ δύο φιγούρες επαναλαμβανόμενες τρεις φορές και μετά γυρνάνε στο τρομαχτό τικ. Παλιά χορευόταν μόνο από άντρες. Η μουσική του χορού θυμίζει Τικ Τογιας. Η ρυθμική αγωγή έχει γοργότατο χρόνο, πάνω σε δίσημο ρυθμό 2/4.

(Τις πληροφορίες μου έδωσε ο Γιώργος Χατζηελευθερίου ο οποίος έκανε έρευνα στο χωριό Άγιος Βαρθολομαίος Φλώρινας και ειδικά από το λυράρη που παίζει τη μελωδία Στύλο Κεσίδη του Νικολάου, γεννημένο το 1927, ο οποίος την έμαθε από το λυράρη πατέρα του, που γεννήθηκε στη Φυσερά Πλατάνων, το 1890.

 

ή Πυρρίχιο

….Ο εκ Κρήτης Θαλήτας (έτος 620 π. χ.) εδίδασκε την Πυρρίχην. Ήτο ένα είδος ενόπλου χορού, ο οποίος εδιδάσκετο κατά την αρχαιότητα υπό της πολιτείας εις την ανατρεφομένην κατά την εποχήν εκείνην νεολαίαν.

(Αρχείον του Πόντου, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών τ. 28, σελ. 109)

 

Το όνομα Πυρρίχιοςδόθηκε στο Σέρα χορό στην Ελλάδα και υποστηρίζεται ότι είναι ο κοντινότερος προς τον αρχαίο Ελληνικό χορό Πυρρίχιο. Τον αναφέρουν πολλοί αρχαίοι συγγραφείς μεταξύ των οποίον ο Πλάτων, νόμοι 7.815, ο Διονύσιος Αλικαρνασεύς 7.72, ο Στράβων 10.485, ο Παυσανίας 3.25.2, ο Nόννος, Διονυσιακά 13.40, 14.34, ο Αθήναιος 14.630d κ.α. Αναφορές του πυρρίχιου στις αρχαίες πηγές βλέπουμε: K.Latte, De saltasionibus Graecorum, Toepeimann, Giessen 1913, σελ. 29, 33, 35, 37, 57, 59, E. K. Borthwick, «Troyan leap and pyrrhic dance in Euripides’Andromache», Journal of Hellenic studies 87(1967), σελ. 23 ο ίδιος, «P. Oxy. 2738 and the Pyrrhic dance», Hermes 98 (1970), σελ. 318-331. P. Dinzelbacher, «Uber Troianritt und Pyrrhiche», Eranos 80 (1982), σελ.158. Επίσης A. Kaufmann - Samaras, «Apropos d’ une amphore geometrigue», Revue archeologigue (1972), σελ. 27. Ήταν ο χορός που χόρευαν οι Έλληνες στις μεγάλες γιορτές και η κατάρτιση του ένα από τα μελήματα της χορηγίας.

 

Οι Πόντιοι, οι διατηρήσαντες τας αρχαίας παραδόσεις, όσον ούδεις άλλος λαός της Ελλάδος, διέσωσαν και διετήρησαν δια μέσου των αιώνων, έκτος από το αρχαίον ομηρικόν γλωσσικόν των ιδίωμα, και τους πανάρχαιούς Ελληνικούς χορούς….και ιδιαιτέρως τον σπουδαιότερον αρχαίον πολεμικόν χορόν των Ελλήνων, τον Πυρρίχιον. Βεβαίως εις την αρχαιότητα, ως ελέχθη, ο Πυρρίχιος ητό πανελλήνιος χορός και μάλισταεκ των χορών εκείνων, τους οποίους οι Έλληνες εχόρευον εις τας μεγάλας εορτάς, τα Μικρά και Μεγάλα Παναθήναια και των οποίων η κατάρτισις ήτο εν εκ των μελημάτων της χορηγίας….

Οι Ποντιακοί Σύλλογοι με τα χορευτικά των Συγκροτήματα καταβάλουν πολλάς και φιλοτίμους προσπαθείας, δια την καλλιτέραν οργάνωσιν και εκμάθησιν των Ποντιακών χορών και δη του Πυρριχίου, μερικοί μάλιστα παρουσιάζουν αξιόλογον δραστηριότητα και προσήλωσιν ως προς την παραδοσιακήν και κλασσικήν μορφήν και απόδοσιν τούτων. Δυστυχώς όμως πολλά Ποντιακά Συγκροτήματα, ίσως διότι δεν διαθέτουν καλούς χοροδιδασκάλους, γνώστας των Ποντιακών χορών, νεωτερίζουν και ερμηνεύουν τους χορούς όπως ο χοροδιδάσκαλος των νομίζει. Χρειάζεται μεγάλη προσοχή και ευθύνη των χοροδιδασκάλων.    

(Δημ. Αθ. Αθανασιάδου: ο Πυρρίχιος χορος, Εδεσσα 1975, σελ. 38)

 

«Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι Πυρρίχιοςήταν επινόηση της θεάς Αθηνάς ή των Διοσκούρων. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (βιβ. V 65) λέει ότι τον χορό αυτό τον επινόησαν οι Κουρήτες, Κάστωρ ή Διόνυσος και τον χόρευαν γύρω από τον Δία όταν ήταν βρέφος για να μην ακούσει το κλάμα του ο πατέρας του ο Κρόνος και τον φάει. Ο γεωγράφος Στράβων από την Αμάσεια του Πόντου λέει ότι ο εφευρέτης του χορού είναι ο Νεοπτόλεμος, γιος του Αχιλλέα, που λεγόταν και Πυρρός. Περιγραφή του Πυρρίχιου με λεπτομέρειες έχουμε και από τον Πλάτωνα, (Πλάτωνος Νόμοι Ζ815Α, Γ168, Ζ81685) όπου λέει, ότι οι θεοί τον έδωσαν στους ανθρώπους σαν θείο δώρο. Διακρίνει δε δύο είδη αυτού του χορού. Πρώτον την εμμέλειαν όρχησιν που είναι ειρηνικός και δεύτερον τον πυρρίχιον χορόν, που είναι κύριο μέρος της λατρείας του Διονύσου καθώς και της πολεμικής προετοιμασίας, δηλαδή είναι πολεμικός χορός». (Έλσα Γαλανίδου-Μπαλφούσια).

 

Αρχαίος Πυρρίχιος

Σύμφωνα με όλες τις γραπτές πηγές της αρχαιότητας ο πυρρίχιος ήταν ένας από τους ενόπλιους χορούς. Κατά τον Ευριπίδη (Ανδρομάχη 1135) και άλλους συγγραφείς, δημιουργήθηκε από τον Πύρρο, που ταυτίζεται με τον Νεοπτόλεμο, το γιο του Αχιλλέα. Ο Πύρρος χόρεψε τον πυρρίχιο αφού νίκησε τον Ευρύπυλο, έναν σύμμαχο των Τρωών. Το όνομα «Πύρρος» συνδέεται συχνά με τη νεκρική πυρά, γιατί, σύμφωνα με την παράδοση, ο ίδιος ο Αχιλλέας χόρεψε αυτόν το χορό δίπλα στην πυρά για να τιμήσει το νεκρό του φίλο Πάτροκλο. Επίσης η Αθηνά χόρεψε τον πυρρίχιο σε δύο περιπτώσεις: μια φορά αμέσως μετά τη γέννησή της, μόλις βγήκε από το κεφάλι του Δία και μία δεύτερη μετά τη νίκη της εναντίον των Γιγάντων. Σύμφωνα με μεταγενέστερους συγγραφείς ο χορός αυτός αποδίδεται στον Πύρριχο από την Κρήτη, ενώ άλλοι τον συνδέουν με τους Κουρήτες και τους Κορύβαντες.

Ο πυρρίχιος είναι χορός που χορευόταν είτε σε ομαδικό σχηματισμό είτε ατομικά σε διάφορες περιπτώσεις, ιδιωτικά, σε δημόσιες εορτές ή σε συμπόσια. Φαίνεται ότι στο πλαίσιο των Παναθηναίων υπήρχε κάποιου είδος διαγωνισμός για τον πυρρίχιο. Σε αναθηματικό ανάγλυφο της κλασσικής εποχής χορευτές σηκώνουν στους ώμους έναν νικητή στον πυρρίχιο, ο οποίος έχει στάση ανάλογη με αυτήν της Αθηνάς στους παναθηναϊκούς αμφορείς. Φαίνεται ότι για μια μακρά περίοδο ο χορός αυτός αποτελούσε μέρος της εορτής των Παναθηναίων.

Την καλύτερη περιγραφή του χορού μας τη δίνει ο Πλάτων (Νόμοι 6.8.15). Ο χορευτής με χορευτικές κινήσεις προσποιείται ότι βρίσκεται στη μάχη, άλλοτε αμύνεται και άλλοτε επιτίθεται. Ο Πλάτων τονίζει τη σημασία ενός τέτοιου χορού που γυμνάζει το ανδρικό άλλά και το γυναικείο σώμα (το χορό χόρεψε αρχετυπικά εξάλλου η ίδια η Αθηνά).

Οι παραστάσεις χορού σε αγγεία είναι μια άλλη πηγή πληροφοριών για την ιστορία του χορού. Βέβαια, οι απεικονίσεις των αγγείων απέχουν πολύ από το να είναι ο καθρέφτης του αρχαίου κόσμου. Ωστόσο, η θεματολογία τους, οι επαναλήψεις ή τα κενά μιλούν συχνά πιο εύγλωττα από τα γραπτά κείμενα. Τις παραστάσεις ενόπλιων χορών στην αγγειογραφία μελέτησε διεξοδικά ο J. Cl. Poursat. Οι παλιότερες παραστάσεις εμφανίζονται κυρίως σε αττικά μελανόμορφα αγγεία στα τέλη του 6^ουαι. π.Χ. Ανάμεσα στα 510 και 470 π.Χ. έχουμε παραστάσεις χορού πολεμιστών που, φορώντας περικεφαλαία, χιτωνίσκο ή περίζωμα και κρατώντας δόρυ και ασπίδα, χορεύουν κάποιο ενόπλιο χορό με τη συνοδεία της μουσικής που παίζει αυλητής. Φαίνεται ότι χορεύουν στη γιορτή των Παναθηναίων ή και σε επιτάφιες τελετές. Με την ομάδα αυτών των παραστάσεων σχετίζονται πιθανότατα και κάποιες παραστάσεις της όψιμης γεωμετρικής εποχής (τέλη 8^ουαι.), όπου πολεμιστές χορεύουν με τη συνοδεία μουσικής μιας φόρμιγγας. Ο Furtwangler χαρακτήριζε αυτούς τους χορευτές ως ενόπλιον όρχησιν και τους συνέδεε με τα άθλια επί Πατρόκλω.

Σε μια άλλη ομάδα αττικών ερυθρόμορφων κυρίως αγγείων, τα οποία ανήκουν περίπου στην ίδια περίοδο (520 - 490) π.Χ., οι χορευτές του πυρρίχιου εμφανίζονται γυμνοί φορώντας περικεφαλαία και κρατώντας δόρυ και ασπίδα. Οι παραστάσεις αυτές, πιο πολυάριθμες από τις προηγούμενες, απεικονίζουν συνήθως έναν χορευτή που χορεύει με τη μουσική των αυλών, ενώ συχνά υπάρχει δίπλα του δίφρος με ενδύματα, που συνδέει τη σκηνή με την παλαίστρα ή το γυμνάσιο. Σε κάποιες παραστάσεις έχουμε δύο χορευτές συμμετρικά τοποθετημένους εκατέρωθεν του αυλητή και τότε είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς αν ο διπλασιασμός του χορευτή γίνεται για λόγους συμμετρίας της σύνθεσης ή αν πρόκειται για κάποιου είδους διαγωνισμό ανάμεσα στους χορευτές….,

Στη συνέχεια γίνεται μια εκτενής αναφορά σε αγγεία όπου φαίνονται διάφορες αρχαίες παραστάσεις του πυρρίχιου χορού.

(Αρχαιολογία και τέχνες 90, σελ. 42-43)

Αλεξάνδρα Γουλάκη – Βουτυρά

Καθηγήτρια Μουσικής Εικονογραφίας

Αριστοτέλειο Παν/μιο Θεσσαλονίκης.

 

Σημερινή μορφή.

Είναι ο χορός που έπρεπε να προσεχθεί περισσότερο από όλους τους άλλους χορούς γιατί είναι το κόσμημα όλου του Ελληνισμού και όχι μόνο των Ποντίων. Δυστυχώς όμως συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Είναι ο χορός που δέχθηκε την μεγαλύτερη κακοποίηση από τα χορευτικά συγκροτήματα. Κανένα συγκρότημα δεν χορεύει τον χορό με την μορφή μιας συγκεκριμένης περιοχής. Στα περισσότερα αποτελείτε από μια συρραφή από διαφορετικά βήματα "φιγούρες" διαφόρων περιοχών ενώ έχει αλλοιωθεί παντελώς το ύφος και το χρώμα του χορού (τσάκωμαν και χάλαμαν). Πολλοί χοροδιδάσκαλοι "χορογράφοι" έχουν προσθέσει επιπλέον βήματα (φιγούρες) δικής τους έμπνευσης που έχει σαν αποτέλεσμα την διαφοροποίηση του χορού σε τέτοιο βαθμό ώστε να χάσει την μορφή που είχε σε μια συγκεκριμένη περιοχή του Πόντου.

Σε πολλά χορευτικά συλλόγων παρατηρείται το φαινόμενο της έλλειψης ανδρών και της ¨εκτέλεσης¨ του χορού από γυναίκες. (Εάν δεν υπήρχαν γυναίκες θα έντυναν τους άνδρες;). Είναι αδύνατον να περιμένει κανείς έστω και μια κατά προσέγγιση σωστή μορφή του χορού, διότι η κατασκευή του γυναικείου σώματος είναι τελείως διαφορετική του ανδρικού και κατά συνέπεια μπορεί να πετυχαίνουν σπανίως μια σωστή απόδοση βημάτων, όμως ο Σέρα χορός δεν είναι τόσο το βήμα όσο το ύφος και το χρώμα που δίνουν την ομορφιά του.

Στην Ελλάδα χάριν της καλλιτεχνικής παρουσίας των συγκροτημάτων (θεατρική αδεία) χρησιμοποιούνται παραγγέλματα σε όλους τους χορούς για να υπάρχει ταυτόχρονο ξεκίνημα ή σταμάτημα των χορευτών. Το συνηθέστερο από αυτά είναι το πυρπου πολλοί χοροδιδάσκαλοι το μετέτρεψαν σε άψιμον για μεγαλύτερη Ποντιακή πιστότητα :

πυρ= φωτιά,  άψιμον= φωτιά